ΤΟ ΡΩΜΑΙΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ-(ΤΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΗΣ ΜΟΡΙΑΣ)

ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΛΕΣΒΟΣ-ΣΕΛΙΔΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΑΙΟΛΙΚΟ ΚΙΟΝΟΚΡΑΝΟ

********************************************************
Διαβάζοντας το Παρελθόν

19ος ΑΙΩΝΑΣ:ΤΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΗΣ ΜΟΡΙΑΣ
 ΑΠΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΓΑΛΛΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ 

Η Υδατογέφυρα της Μόριας κατά τον R. Koldewey το μεγαλύτερο και ωφελιμότερο τεχνικό έργο που έγινε στη Λέσβο κατά την αρχαιότητα στη Λέσβο είναι η κατασκευή δικτύου ύδρευσης 26 χιλιομέτρων για να μεταφέρει νερό στην πόλη της Μυτιλήνης από τη Μεγάλη Λίμνη και τις πηγές του Τσίγκου που βρίσκονται στην περιοχή του Ολύμπου της Αγιάσου. Η κατασκευή του υδραγωγείου τοποθετείται στη ρωμαϊκή περίοδο αφού μόνο οι ρωμαίοι είχαν την τεχνογνωσία αλλά και τη βούληση να υλοποιούν τέτοιας εμβέλειας και αρτιότητας τεχνικά έργα κοινής ωφέλειας. Σχετικά με την πατρότητα του έργου οι απόψεις των ιστορικών διίστανται καθώς και η χρονολογία κατασκευής του. Μια επιγραφή που υπάρχει χαραγμένη στις καμάρες της Μόριας με τη λέξη «ΔΑΜΟΣ» δηλαδή ΔΗΜΟΣ μας πληροφορεί ότι στην κατασκευή του υδραγωγείου συμμετείχε η πόλη της Μυτιλήνης. Όλοι όμως οι ερευνητές σημειώνουν ότι το υδραγωγείο κατασκευάστηκε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο της ιστορίας της Λέσβου. Άλλοι το αποδίδουν στο ρωμαίο στρατηγό Μάρκο Αγρίππα, γαμπρό του αυτοκράτορα Αυγούστου, ο οποίος ήταν πολύπλευρη προσωπικότητα,επιστήμονας, μηχανικός, εφευρέτης, καλλιτέχνης. Είχε οργανώσει επιτελείο μηχανικών,αρχιτεκτόνων, οικοδόμων που σε συνεργασία με ντόπιους τεχνίτες κατασκεύαζαν κοινωφελή έργα σε διάφορα σημεία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όπως δρόμους, υδραγωγεία, στοές, ναούς, θέατρα, θέρμες (λουτρά) κλπ. Ο Μάρκος Αγρίππας διέμεινε στη Μυτιλήνη για δυο χρόνια, από το 23 π.Χ. έως το 21π.Χ και για λίγο το χειμώνα του 14 -13 π.Χ. Εκείνη την εποχή η Μυτιλήνη, παρ’ όλο που διέθετε μεγαλοπρεπή κτήρια, θέατρα, γυμναστήρια, σχολές, αγορά κλπ υστερούσε στην ύδρευση αφού το νερό της προερχόταν μόνο από πηγάδια, ήταν συχνά μολυσμένο και το καλοκαίρι στέρευε. Μια άλλη προσωπικότητα της ρωμαϊκής εποχής που θεωρείται ευεργέτης από πολλές πόλεις για τα κοινωφελή έργα που κατασκευάστηκαν με δίκες του αποφάσεις ήταν ο Αυτοκράτορας Αδριανός, όπως τα υδραγωγεία Αθηνών, Περγάμου κλπ. Ο αυτοκράτορας Αδριανός πέρασε ένα χειμώνα, πιθανόν το 124 π.Χ., στην Πέργαμο και τότε επισκέφθηκε τη Μυτιλήνη, απέδωσε την ελευθερία της και χρηματοδότησε, όπως συνήθιζε, έργα κοινής ωφέλειας. Πιθανόν ένα από αυτά να ήταν το υδραγωγείο της πόλης. Οι ρωμαίοι, πιο τεχνοκράτες και πρακτικοί απ’ τους έλληνες, έδιναν μεγαλύτερη σημασία στα έργα κοινής ωφελείας και χρησιμότητας πάρα στα πνευματικά επιτεύγματα. Εντόπισαν την έλλειψη νερού που θεωρούσαν βασικό αγαθό για μια πόλη, έφεραν τους μηχανικούς και τους αρχιτέκτονες που διέθεταν και σε συνεργασία με τους μυτιληνιούς τεχνίτες και τη συνδρομή του Δήμου εκπόνησαν τα σχέδια και κατασκεύασαν ένα επιβλητικό και θαυμάσιο ως τις μέρες μας υδραγωγείο μήκος 26 χιλιομέτρων που έλυσε για πολλούς αιώνες το πρόβλημα ύδρευσης της Μυτιλήνης. Οι πεσσοί που στήριζαν   τις καμάρες στην υδατογέφυρα της    Μόριας είναι κατασκευασμένοι με το ψευδοϊσοδομικό  σύστημα. Η Υδατογέφυρα της  Μόριας αποτελεί το καλλίτερα διατηρημένο τμήμα του ρωμαϊκού υδραγωγείου Μυτιλήνης αλλά και το πλέον εντυπωσιακό. Ολόκληρη η κατασκευή είχε μήκος 170 μέτρα και ύψος (στο κεντρικό τμήμα) 26 μέτρων με 17 τοξωτά ανοίγματα (τα κεντρικά τμήματα περιλάμβαναν τρία αλλεπάλληλα τόξα). Μοιάζει             περισσότερο με πρόσοψη κτιρίου με τρεις επάλληλες στοές.

Πάντως, είτε από τον Μάρκο Αγρίππα είτε από τον Αδριανό είτε από κάποιον άλλο, το υδραγωγείο Μυτιλήνης είναι βέβαιο    ότι κατασκευάστηκε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, αποτυπώνει την τεχνογνωσία και τις πρακτικές γνώσεις των ρωμαίων μηχανικών αλλά και την κλασικιστική διάθεση των ελλήνων τεχνιτών, όπως εμφανίζονται στις τοξοστοιχίες, στους πεσσούς, στη τοποθέτηση των      πλίθων κατά το  "έμπλεκτον' σύστημα. Στο ρωμαϊκό "έμπλεκτον" χρησιμοποιήθηκαν μικρές πέτρες και πλίθοι από μάρμαρο για τους πεσσούς και τους θόλους των τόξων, που συνδέθηκαν με συνδετική ύλη από ασβέστη. Τα μάρμαρα συνδέθηκαν μεταξύ τους με σιδερένιους συνδέσμους και μολύβι.

**************

H κατασκευή και η λειτουργία του 

 Το πιο καλά διατηρημένο τμήμα του Υδραγωγείου της Μυτιλήνης είναι η υδατογέφυρα της Μόριας, που περιλαμβάνει τρεις επάλληλες σειρές τοξοστοιχιών σε ένα εντυπωσιακό σύνολο. Ολόκληρη η κατασκευή, μήκους 170 μέτρων και ύψους (στο κεντρικό τμήμα) 26 μέτρων με 17 τοξωτά ανοίγματα (τα κεντρικά τμήματα περιλαμβάνουν τρία αλλεπάλληλα τόξα),  μοιάζει με πρόσοψη κτιρίου με τρεις επάλληλες στοές. Το δίκτυο του ρωμαϊκού υδραγωγείου της Μυτιλήνης ξεκινούσε από τη Μεγάλη Λίμνη και τις πηγές του Τσίγκου, που βρίσκονται στους πρόποδες του Ολύμπου της Αγιάσου. Από  κει άρχιζε η συγκέντρωση των υδάτων μέσα στο δίκτυο η οποία συνεχιζόταν σε όλη τη διαδρομή, με μικρότερους αγωγούς που διοχέτευαν υδάτινους πόρους από παραπλήσιες λαγκαδιές, πηγές κλπ  στο κεντρικό δίκτυο. Η υψομετρική διαφορά μεταξύ της αφετηρίας του αγωγού (Μεγάλη Λίμνη) και της τερματικής δεξαμενής συγκέντρωσης νερού, (Λόφος Αρχαίου Θεάτρου), είναι περίπου 250 μέτρα Αυτή τη διαφορά στάθμης εκμεταλ- λεύτηκαν  οι μηχανικοί του έργου ώστε να επιτύχουν την ακώλυτη ροή του σ’ ολόκληρη τη διαδρομή των26 χιλιομέτρων, μέσα από χαράδρες, κοιλάδες, ρεματιές και πάνω από λόφους και υψώματα.

Ο αγωγός είχε ορθογωνική διατομή και τοιχώματα επιχρισμένα από τσιμεντοκονίαμα, όπου το νερό κυλούσε με μικρή ταχύτητα. Δεν είχε σταθερές διαστάσεις αλλά κυμαινόμενες ανάλογα με τη θέση και την κλίση του εδάφους. Έτσι αλλού είχε πλάτος 60 εκατοστά και ύψος 1,10μέτρα και αλλού, π.χ. σε βραχώδεις λόφους, είχε πλάτος 35 εκατοστά και ύψος 80 εκατοστά. Με βάση αυτές τις διαστάσεις υπολογίζεται ότι ο αγωγός μετέφερε καθημερινά 126000 κυβικά μέτρα νερό ανάλογα βέβαια με την εποχή, τις βροχοπτώσεις κλπ. Κατά τη διαδρομή του το ρωμαϊκό δίκτυο τροφοδοτούσε με νερό για άρδευση περιοχές, όπως η κοιλάδα του Έθερνου.

 Η διαδρομή του κεντρικού αγωγού 

 Όπως αναφέραμε ήδη, το υδρευτικό δίκτυο του ρωμαϊκού υδραγωγείου της Μυτιλήνηςξεκινούσε από το ποτάμι Ανεράϊδα, που πηγάζει από τη Μεγάλη Λίμνη, κατηφόριζε προς τις πηγές του Τσίγκου και έφτανε στα  βόρεια του ποταμού  Έθερνου, όπου μέσα σε μια πευκόφυτη χαράδρα διακρίνονται τα υπολείμματα μιας καμάρας. Κατόπιν ακολουθούσε την ποταμιά της Χλιας, στην περιοχή Πασπαλά, όπου και υπάρχει ακόμα υδατογέφυρα με τέσσερα τόξα, η πιο σημαντική μετά από αυτή της Μόριας, με λαξευμένους ορθογώνιους λίθους, δομημένους κατά το ψευδοϊσοδομικό σύστημα. Ακολούθως ο αγωγός παρέκαμπτε το λόφο Πασπαλά και έφτανε πάνω από χωριό Λάμπου Μύλοι, έπαιρνε τα νερά των δύο πηγών των Αγίων Αγγέλων και έστρεφε προς τα βόρεια φτάνοντας στο χωματόδρομο που οδηγεί στα χωριά Κώμη και Πηγή.Ύστερα αφού παρέκαμπτε τον παραπόταμο του Ευεργέτουλα, το Βωβό ποτάμι,κατευθυνόταν προς την Κούστερη. Εδώ, στη θέση Βρουλίδια, ένα χιλιόμετρο περίπου απότον ιδεατό δρόμο Μυτιλήνης – Καλλονής επάνω σε βραχώδη πλαγιά υπάρχουν υπολείμματα λαξευμένου αγωγού. Ο λαξευμένος αγωγός έρχεται από τα Βρουλίδια προς την απότομη πλαγιά της Λάρσου, επάνω από τη διασταύρωση Μυτιλήνης-Καλλονής –Γέρας. Μετά συνέχιζε την πορεία του προς την απόκρημνη πλάγια της Λάρσου, όπου ακόμα διακρίνεται το λαξευμένο αυλάκι πάνω απ’ τον κόμβο Μυτιλήνης – Καλλονής – Πλωμαρίου. Κατόπιν περνούσε από το λατομείο που βρίσκεται πίσω από το στρατόπεδο και το ΚΤΕΟ, στο δρόμο που οδηγεί στη Μόρια, έφτανε στη λαγκαδιά «Καμαρούδια» που πήρε το όνομά της από την υδατογέφυρα με τις μικρές καμάρες υπολείμματα της οποίας υπάρχουν ακόμα και κατέληγε στη βρύση Ατσιγκάνα,

όπου αρχίζει η ανηφοριά του ομώνυμου αυχένα. Εδώ υποχρεωτικά ανοίχθηκε σήραγγα βάθος 20 μέτρων περίπου πέρασε απ’ την άλλη πλευρά προς τη μεριά της Μοριάς και ακολούθησε τις πλάγιες του λόφου Τούμπα καταλήγοντας στις κάμαρες της Μοριάς. Εδώ βρίσκεται το πιο εντυπωσιακό και καλοδιατηρημένο μέχρι σήμερα τμήμα του υδραγωγείου με την υδατογέφυρα των 70 μέτρων και των επάλληλων τοξοστοιχειών. Στη συνεχεία ο αγωγός αυτός διέσχιζε το λατοτομείο του Καρά – Τεπέ, ακολουθούσε τη χαράδρα πάνω από τις Θερμές Πηγές Κουρτζή (σημερινή ΔΕΗ) και κατέληγε στην Κεντρική δεξαμενή της Μυτιλήνης, το Castelum, που βρισκόταν στο λόφο του Αρχαίου Θεάτρου.  Σύμφωνα με τον γερμανό αρχαιολόγο P. Koldewey, η κεντρική δεξαμενή της Μυτιλήνης βρισκόταν στο λόφο του Αρχαίου Θεάτρου, στο σημερινό Συνοικισμό μεταξύ των οδών Αγρίππα, Λέσχη Αγραφιώτη και Θεάτρου, σε υψόμετρο 35 μέτρα απ’ τη θάλασσα. Η θέση αυτή θεωρείται και η πιο πιθανή για την κεντρική δεξαμενή, αφού συμφωνεί υψομετρικά με το υπόλοιπο δίκτυο που ερχόταν από τη Μόρια περνούσε από τον Καρά-Τεπέ, την  Ουτζά και τα Θέρμα Κουρτζή και κατέληγε στο λόφο του Αρχαίου Θεάτρου. Είναι συμβατή όμως και με τα υπολείμματα των παλαιών αγωγών που ανευρίσκονται κατά τη διάνοιξη θεμελίων σπιτιών και υπονόμων στη περιοχή του Συνοικισμού και επιβεβαιώνουν τη θέση της κεντρικής δεξαμενής. Άλλωστε μονό σ’ αυτή τη θέση θα μπορούσε να βρίσκεται μια δεξαμενή που έπρεπε να υδροδοτεί μια Μυτιλήνη που  απλωνόταν από την Επάνω Σκάλα          ( Καλαμάρη) μέχρι τα Κεντρικά  Λύκεια, την πλατεία Αλυσίδας (Πόρτες), τον Παιδικό Σταθμό του Συνοικισμού και το Κάστρο.

Οι διακλαδώσεις του δικτύου γινόταν με ορθογώνια πέτρινα τρίστομα,  από τα οποία ξεκινούσαν πηλοσωλήνες διαμέτρου 20 εκατοστών για να καταλήξουν σε μικρότερες δεξαμενές, σε δημόσιες κρήνες, σε κήπους, σε λουτρά ή και σε αυλές πλουσιόσπιτων. Το νερό έρεε άφθονο στους δρόμους της πόλης, αφού δεν υπήρχαν κρουνοί διακοπής. Στιςδημόσιες κρήνες, που είχαν παραστάσεις και αφιερώσεις, γινόταν συνωστισμός γυναικών, οι οποίες περιμένοντα τις στάμνες και τις λαγήνες, επιδίδονταν σε κοινωνική συναναστροφή, όπως αλλιώς λέγεται το κουτσομπολιό.

*************

ΡΩΜΑΪΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ

 ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ:ROBERT KOLDEWEY-1890

ΡΩΜΑΪΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ

 ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ:ROBERT KOLDEWEY-1890

**************

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΟΤΙ ΥΠΑΡΧΕΙ ΤΩΡΑ

**************

**************

 ΛΑΜΠΟΥ ΜΥΛΟΙ

**************

ΛΑΜΠΟΥ ΜΥΛΟΙ

**************

ΜΟΡΙΑ

**************

ΠΑΣΠΑΛΑΣ

**************

ΠΑΣΠΑΛΑΣ

**************

ΠΑΣΠΑΛΑΣ

**************

ΜΟΡΙΑ

**************

ΜΟΡΙΑ

**************

ΜΟΡΙΑ

**************

ΜΟΡΙΑ

**************

ΜΟΡΙΑ

**************

========================================================================

Κεραμιδόγατος 

ο μαντουμανταδόρος-(Β.Π)