ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ: ΦΩΤΙΟΥ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ ΚΥΔΩΝΙΕΩΣ - ΕΚΘΕΣΗ ΕΡΓΩΝ ΤΟΥ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Από ένα και μόνο σκίτσο. Μπορείς να καταλάβεις το ταλέντο, να αισθανθείς τη δύναμη των συναισθημάτων, να μετρήσεις το εύρος των αναφορών. Από ένα και μόνο σκίτσο. Στέκομαι και το κοιτάζω για ώρα. Και παρατηρώ. Τις έντονες γραμμές του περιγράμματος, τα πηγαινέλα του μολυβιού στα μαλλιά και το καπέλο, τα χαρακτηριστικά του προσώπου που αναδύονται μέσα από τις φωτοσκιάσεις. Και μου φαίνεται πως με έναν τρόπο συναντώ σε αυτό το σκίτσο μια μεγάλη παρέα, από τον Ρέμπραντ μέχρι τον Τσαρούχη.

Ύστερα κοιτάζω το βλέμμα του στη φωτογραφία. Αυτό το βαθύ και έντονο βλέμμα. Που ξημερώθηκε στο Αϊβαλί και έσβησε στην Αθήνα. Διαγράφοντας στο ενδιάμεσο, μία θαυμάσια πορεία που θαρρείς πως είχε ως μόνο της μέλημα και σκοπό ετούτο: να δώκει σχήμα και μορφή στην ελληνικότητα. Στο πνεύμα της, στη συνέχειά της, στην πίστη της, στο διαμέτρημά της.

Ναι, σήμερις έχομεν εκπαιδευτική εκδρομή: ήρθαμε για να επισκεφθούμε παρέα μία έκθεση. Μία σπουδαία έκθεση. Αφιερωμένη σε εκείνον. Τον Φώτη Κόντογλου. Τον μεγάλο Έλληνα λογοτέχνη και ζωγράφο. Τον εμπνευσμένο δημιουργό. Στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. 

Η έκθεση χωρίζεται σε πέντε μεγάλες ενότητες που ακολουθούν χρονολογικά τη διαδρομή της ζωής του Κόντογλου. Γεννημένος στ' Αϊβαλί της Μικρασίας, ο Φώτης γεννήθηκε με το επώνυμο Αποστολέλης. Κόντογλου, λέγανε τη μάνα του και το ιδικό της επίθετο εντέλει χρησιμοποίησε καθότι έχασε μικρός τον πατέρα του και την κηδεμονία του ανέλαβε ο αδελφός της και θείος του, Στέφανος Κόντογλου, που ήταν ηγούμενος της Αγίας Παρασκευής. Στο Αϊβαλί τελείωσε το Σχολαρχείο και το Γυμνάσιο, κι ύστερα γράφτηκε στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα. Το 1914, πήγε στο Παρίσι για να μελετήσει τους μεγάλους ζωγράφους.

Αργότερα, το 1919, επέστρεψε και πάλι στ'αγαπημένο του Αϊβαλί που ανέπνεε τότες για λίγο αέρα ελευθερίας και διορίστηκε καθηγητής στο Παρθεναγωγείο, όπου δίδαξε γαλλικά και τεχνικά. Το 1921, επιστρατεύτηκε για τη Μικρασιατική Εκστρατεία και φόρεσε το χακί. Από εκείνη την εποχή, αυτή η φωτογραφία. Στην οποία ποζάρει μαζί με την αδελφή του την Τασίτσα.

Το 1922 πήρε το δρόμο της προσφυγιάς με ένα καΐκι και μετά από παραμονή στη Μυτιλήνη και στο Άγιο Όρος (όπου είχε αποφασίσει να καλογερέψει), εγκαταστάθηκε εντέλει στην Αθήνα. Και παντρεύτηκε τη Μαρία Χατζηκαμπούρη, που την εβλέπεις εδώ απάνου. Με τα όμορφα μάτια της και τα κοντά μαλλιά της. Με τους χαλκάδες στ'αυτιά της και το φουλάρι στο λαιμό της.

Νάτην κι εδώ, μαζί με το στεφάνι της, σκαρφαλωμένη απάνου στην πεσμένη κολόνα τ'Ολυμπίου Διός. Με φόντο την Ακρόπολη. Από τη Νέα Ιωνία μετακόμισε εντέλει στην Κυπριάδου, σ'ένα σπίτι που υπάρχει μέχρις και σήμερα, στην οδό Βιζυηνού.

Στα τέλη του '20 και στις αρχές του '30, ο Κόντογλου είχε ήδη διαμορφώσει τα βασικά στοιχεία της καλλιτεχνικής του υπογραφής. Με αναφορές στον Γκρέκο που εθαύμαζε απεριόριστα και μπολιάσματα από τα μονδέρνα κινήματα των αρχών του εικοστού αιώνα, δοκίμασε να συνδεθεί με το συνεχές της ελληνικής καλλιτεχνικής δημιουργίας. Και να το προχωρήσει παρακάτω. Φαίνεται ήδη, σε έργα του 1924, όπως ετούτη η προσωπογραφία του Νικόλαου Χρυσοχόου.

Αλλά και στις δοκιμές, τ'αντίγραφα και τα σκίτσα του. Περνά από μία περίοδο μονοχρωμίας, όπου βουτάει τις μορφές και τα τοπία στο ασπρόμαυρο.

Κι ύστερα ξεδιπλώνει μέσα του τη βυζαντινή χρωματουργία. Και υιοθετεί τις τεχνικές και της τεχνοτροπίες της βυζαντινής και μεταβυζαντινής παράδοσης. Με σεβασμό, αλλά και τόλμη. Που ακουμπά τη λαϊκή τέχνη και τον Θεόφιλο.

Ιστορεί εκκλησίες, εικονογραφεί έντυπα, πηγαίνει στη Σπάρτη και έρχεται σε επαφή με τη ρωμαϊκή ζωγραφική στις αρχαιολογικές ανασκαφές, ταξιδεύει στην Αίγυπτο και γνωρίζει την τέχνη των φαγιούμ. Κι όλα με έναν τρόπο τα εντάσσει. Χωρίς ποτές να χάνει το ύφος και την υπογραφή του.

Να σας συστήσω: αναγνώστα, από εδώ η ωραία Κλεοπάτρα της Αιγύπτου. Κλεοπάτρα, από εδώ ο αναγνώστας. Καλέ μην ντρέπεσαι πούσαι τελοσπάντων κάπως απρεπώς ενδεδυμένη! Θα του εξηγήσουμε πως είσαι μακέτα για το χαμάμ Πίσσα-Παπαηλιού και θα καταλάβει ο άνθρωπος. Παρεμπιπτόντως, ωραιότατο το κολιεδάκι σας. Ματάκι για τη βασκανία!

Και εδώ ο Λουίζος Μαρότος! Με το μουσάκι του, το σπαθάκι του, το χειλάκι πετροκέρασο 

Και ο Οδυσσέας αντάμα με τον Αίαντα. Έτοιμοι και να καυγαδίσουνε και να ξαναμονιάσουν.

Το 1932, ο Κόντογλου βρέθηκε με το μαθητή του, τον Γιάννη Τσαρούχη, στα Μετέωρα. Αυτή εδώ η φωτογραφία είναι από τα τότες που ήσαν οι δυο τους στη Μονή Βαρλαάμ.

Όπως έχεις καταλάβει ως τα τώρα, η θεματολογία του Κόντογλου δεν περιοριζόταν στα θρησκευτικά, αλλά καταπιανόταν και με κοσμικά θέματα και με πρόσωπα και με νεκρές φύσεις. Ακόμα και με τοπογραφίες, σαν και τούτη. Βυζαντινό τοπίο, του 1938. Τέμπερα σε ξύλο.

Κι ύστερα ήρθε ο πόλεμος και η κατοχή. Και ο Κόντογλου αναγκάστηκε να εκποιήσει το σπίτι της οδού Βιζυηνού για ένα σακί αλεύρι. Και να εγκατασταθεί λίγα τετράγωνα πιο κάτω, στην οδό Γαβριηλίδου 39 στα Πατήσια, σε ένα γκαράζ. Αυτή η "φάτνη αυτοκινήτων", όπως συνήθιζε να τη λέγει ο ίδιος, εστέγασε την οικογένειά του έως τις αρχές της δεκαετίας του '50.

Όμως επέζησε. Και στην ύστερή του φάση, τη δεκαετία του 50 και ως το 1965 που πέθανε, μας απέδωσε ευρύτατο έργο. Με αγιογράφηση πολλών ενοριακών εκκλησιών αλλά και ενός πλήθους φορητών εικόνων.

Κοιτάζω τις διάφορες μορφές στα έργα που εκτίθενται εδώ. Και μαθαίνω να εκτιμώ ακόμα περισσότερο την εικονιστική παραμόρφωση, την αφαιρετικότητα, τα ναϊφ χαρακτηριστικά, τα αντιρρεαλιστικά χρώματα και την έλλειψη προοπτικής.

Ο Κόντογλου μελέτησε με σεβασμό τη βυζαντινή ζωγραφική και την προχώρησε σε ένα εντελώς καινούργιο λαϊκοβυζαντινό ιδίωμα. Που σου φαίνεται σήμερα παλιό και μονδέρνο ταυτόχρονα. Και που αν δεν σταθείς να το γνωρίσεις, δεν μπορείς να καταλάβεις την εξέλιξη της ελληνικής ζωγραφικής. Γιατί θα σου λείπει εκείνο το απαραίτητο σκαλοπάτι ανάμεσα στον Θεόφιλο και τον Τσαρούχη ή τον Μποστ.

Αυτός ο θαυμάσιος Κόντογλου. Που μπορεί να ζωγραφίζει το πορτραίτο του Αρχιεπίσκοπου Δαμασκηνού, τηρώντας τα διδάγματα του δυτικού κλασικισμού.

Ύστερα να σου καμώνει μία γυναικεία φιγούρα που παραπέμπει σε φαγιούμ.

Κι έπειτα να ερωτοτροπεί με τη λαϊκή ζωγραφική, σαν να παίζει και να γελάει μαζί σου.

Και είναι εντέλει αυτό του το στοιχείο που νομίζω με γοητεύει παραπάνω απ'όλα. Ότι πέρα από τα παντρέματα των αναφορών και των επιδράσεων, ο Κόντογλου προτείνει μία ελληνικότητα που δεν θα πρέπει να πάρει τον εαυτό της πολύ στα σοβαρά. Μία ελληνικότητα που διατηρεί τις φόρμες της, αλλά ταυτόχρονα τις αναιρεί και τις δοκιμάζει, σαν σκανδαλιάρικο παιδί. Που κρατάει τη σούμα του παρελθόντος, αλλά προσθαφαιρεί και συμπληρώνει.

Ολοκληρώνοντας την επίσκεψη, στάθηκα για λίγο σε μία από τις εξαιρετικές προθήκες, όπου παρουσιάζονταν τα χρώματα που χρησιμοποιούσε ο Κόντογλου. Χρώματα γήινα και δικά μας.

Κι αναρωτήθηκα. Αν θα μπορέσουμε κι αν θάμαστε ικανοί. Να κρατήσουμε κι εμείς τη σούμα. Και να προσθαφαιρέσουμε στο παρακάτω. Για να δώκουμε σε ετούτη την ταυτότητα που κρατάμε, τις νέες της σημασίες. Θέλει φαντασία και χειρ.

πηγή:

Πιγκουίνος

===================================================================================

Κεραμιδόγατος 

ο μαντουμανταδόρος-(Β.Π)