ΤΑ ΤΖΑΜΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΚΕΔΕΣ ΤΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΑ

ΛΕΣΒΟΣ-ΣΕΛΙΔΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΑΙΟΛΙΚΟ ΚΙΟΝΟΚΡΑΝΟ 
Διαβάζοντας το Παρελθόν

****************************************************************************

Η μουσουλμανική τέχνη είναι γνωστό πως διακρίνεται και υπερέχει στην αρχιτεκτονική και διακόσμηση. Σε όλη την έκταση της οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και στις παλιότερες κτίσεις των Αράβων, κατασκευάστηκαν κατά καιρούς περίφημα και ονομαστά αρχιτεκτονικά δημιουργήματα. Αναφορές αλλά και επιζόντα μνημεία υπάρχουν σε πολλά σημεία κυρίως του μεσογειακού χώρου και της Εγγύτερης και Μέσης Ανατολής. Οι κατασκευές αυτές έχουν να κάνουν περισσότερο με δημόσια κτίρια (ανάκτορα, τεμένη, μεντρεσέδες, σεράγια, μαυσωλεία , μιναρέδες, κρήνες, κιόσκια, υδραγωγεία, λουτρά), αλλά και με ιδιωτικά κτίσματα κυρίως για τους υψηλόβαθμους αξιωματούχους της αυτοκρατορίας. Ανάλογη άνθηση γνώρισε και η αρχιτεκτονική αυτού του τύπου κτιρίων και στη Μυτιλήνη η οποία σαν κέντρο (αστικό και διοικητικό του νησιού) αναδείχθηκε σε αυτό τον τομέα. Η γεωστρατηγική θέση του νησιού στο χώρο του ανατολικού Αιγαίου αλλά και η παραγωγή λαδιού που εξασφάλιζε σημαντικούς πόρους για την αυτοκρατορία, καθιστούσαν την Μυτιλήνη σαν ένα περιφερειακό κέντρο μείζωνος σημασίας. Για το λόγο αυτό, αν και πληθυσμιακά το μουσουλμανικό στοιχείο δεν υπερτερούσε, χτίστηκαν αρκετά τέτοια κτίρια τα οποία εκτός βέβαια από το λειτουργικό τους χαρακτήρα είχαν και συμβολικό. 

ΤΖΑΜΙΑ

Υπήρξαν τουλάχιστον δέκα τζαμιά, τέσσερεις τεκέδες και ένας μενδρεσές μέσα στα όρια της πόλης της Μυτιλήνης. Πρέπει δε να πούμε πως οι χώροι που επιλέγονταν για την ανέγερση των ιερών ναών των μουσουλμάνων ήταν χώροι στους οποίους τις περισσότερες φορές προϋπήρχε κάποιο άλλο ιερό. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση του νησιού τα μεγαλύτερα τζαμιά τα έχτισαν Έλληνες αρχιμάστοροι. Σαν γενικά χαρακτηριστικά που συναντώνται στο σύνολο των κτιρίων αυτών και κυρίως των τζαμιών αναφέρουμε τα εξής:α) Ήταν λιθόκτιστα στον κύριο όγκο τους, χρησιμοποιούνταν όμως σε ευρύ κλίμακα το μάρμαρο (από Κυκλάδες και Μικρά Ασία), ο γύψος, η πέτρα (από το Σαρμοσάκ της απέναντι ακτής, από το λατομείο Μιστεγνών και γενικότερα από περιοχές του νησιού) και το ξύλο (κυρίως Μικρά Ασία), β) Είχαν κεραμοσκεπές ή τρούλους, γ)Τα τζαμιά στην ΒΔ πλευρά τους είχαν μιναρέ του οποίο το ύψος ήταν διαφορετικό κατά περίπτωση (ο πιο μικρός είχε ύψος  έξι μέτρα) και οι πιο μεγάλοι τριάντα) και είχε παράλληλα και συμβολικό χαρακτήρα καθώς υπήρχε ανταγωνισμό με τα καμπαναριά των χριστιανικών εκκλησιών, δ) Είχαν προαύλιο το οποίο ήταν πυκνοδεντροφυτεμένο, ε) Στο προαύλιο υπήρχε συνήθως μαρμάρινο συντριβάνι ή βρύση από τα οποία υδρεύονταν οι γύρω οικισμοί στ) Στο εσωτερικό τους υπήρχε προθάλαμος (νάρθηκας), ζ) Τόσο η κατασκευή αλλά και η διακοσμηση είχε έντονα τα γεωμετρικά στοιχεία με κυρίαρχη την παρουσία του οξυγώνιου τόξου, η) Στο εσωτερικό διέθεταν γυναικωνίτη υπερυψωμένο,  θ) Στην ΝΑ πλευρά στο εσωτερικό υπήρχε το Μπιχράμπ  (ιερό) που έβλεπε προς τη Μέκκα και βρισκόταν σε μια εσοχή μέσα στον τοίχο διακοσμημένο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ι) Υπήρχαν πολύ εντυπωσιακές έγχρωμες οροφογραφίες γεωμετρικά σχεδιασμένες με αραβουργήματα, κ) Τα μεγαλύτερα τζαμιά σε μικρή απόσταση από το τέμενος είχαν  νεκροταφείο και λ)Το όνομά τους προέρχονταν είτε από τον κτήτορά τους (ο οποίος αναγράφονταν συνήθως στο υπέρθυρο), είτε από κάποιο τοπωνύμιο, ακόμη και από κάποια απλά προσωπα που έχουν συνδεθεί με την ιστορία του χώρου αλλά και από κάποια εξωτερικά ή εσωτερικά χαρακτηριστικά του κτιρίου.
   Ξεκινώντας από τα τζαμιά έχουμε τα εξής κατά χρονική περίοδο κατασκευής:

  1) Κουλέ (ή Καλέ ή Μεχμέτ) Τζαμί.

 Χτίστηκε το 1573 μέσα στο κάστρο απέναντι από τον πύργο των Γατελούζων. Σήμερα είναι ερείπιο.

Θεωρείται το αρχαιότερο τέμενος της Μυτιλήνης. Δίπλα του βρέθηκε το αρχαίο ιερό της Δήμητρας Περσεφόνης. Ο μιναρές του είχε ύψος 30 μέτρα. Στη διακόσμησή του κυριαρχούσε το μάρμαρο ενώ υπήρχαν και έγχρωμες διακοσμήσεις στην οροφή. Ανάμεσα στα σημερινά του ερείπια διακρίνεται το ιερό του το μπιχράμπ που όπως όλα τα ιερά των τζαμιών έχει κατεύθυνση προς τη Μέκκα.

 2) Βαλί (ή Βαλιζαντέ ή Βαλιδέζαντε) Τζαμί. 

Χτίστηκε το 1615 και βρίσκεται στην Επάνω Σκάλα. Ο μιναρές του είχε ύψος 15 μέτρα και στον περίβολό του είχε πολυγωνικό μαρμάρινο συντριβάνι (το οποίο βρίσκεται σήμερα στο αρχαιολογικό μουσείο). 

ΒΑΛΙΝΤΕ ΤΖΑΜΙ-ΠΗΓΑΔΙ

Έντονη και εδώ ήταν η χρήση του μαρμάρου, ενώ χρησιμοποιήθηκε και κοκκινωπή πέτρα μιστεγνών για το πέτρινο πλαίσιο της πρόσοψης. Η κτητορική του επιγραφή στην πύλη αναφέρει πως χτίστηκε από τον Χασάν Μπέη.

 3) Γενί (=νέο) Τζαμί.

Ήταν το μεγαλύτερο μουσουλμανικό τέμενος της Μυτιλήνης. Χτίστηκε το 1825 και στη θέση του προϋπήρχε αρχαίο στάδιο. Είχε τεράστιο συμβολικό χαρακτήρα για τους μουσουλμάνους. Εκεί βρισκόταν το ιεροδικαστήριο (μεχκεμές) και η οθωμανική δημοτική σχολή αρρένων. 

Το έχτισε ο Ναζίρης της Μυτιλήνης Μουσταφά Αγά Κουλαξίζη. Είχε μεγάλη αυλή και η κύρια πόρτα έβγαινε στην αγορά. Η στέγη του ήταν τετράριχτη με τρούλο στο μέσον μολυβδοσκέπαστο. Ο μιναρές του είχε ύψος 30 μέτρα. Στην κατασκευ’η του οικοδομήματος κυριαρχούσε το μάρμαρο και η άρτια δομική ενίσχυση με μεταλικούς συνδέσμους και ενώσεις. Χρησιμοποιήθηκε επίσης πέτρα Σαρμοσάκ (και πρέπει να αναφέρουμε πως αυτό το είδος πέτρας που έρχονταν από την απέναντι ακτή της Μικρασίας είχε μεγαλύτερο κόστος από την σχεδόν ομόμορφη πέτρα μιστεγνών που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή των περισσοτέρων άλλων τζαμιών). Στην πρόσοψή του στο επάνω μέρος υπάρχει ακόμη μια θαυμάσια μινιατούρα του κτιρίου. Σήμερα το κτίριο βρίσκεται σε  άσχημη κατάσταση, η στέγη έχει καταρεύσει και από 1937 ο μιναρές του έχει γκρεμιστεί στο μεγαλύτερο μέρος του και σήμερα το ύψος του φτάνει τα 12 μέτρα. Δίπλα στο κτίριο βρισκόταν και το σπίτι του Μουφτή Μυτιλήνης. Με μια συγκτριτική προσέγγιση αντιλαμβανόμαστε το ρόλο του σε σχέση με τον μητροπολιτικό χριστιανικό ναό που βρισκόταν 200 μέτρα νότια, στα όρια που χώριζαν τις δυο κοινότητες: Κουλμπάρα και Κιόσκι.

4) Βίγλα Τζαμί.

 Ήταν από τα ωραιότερα και πιο καλοφτιαγμένα τζαμιά της πόλης. 

"ΒΙΓΛΑ ΤΖΑΜΙ"
Ο ΣΗΜΕΡΙΝΟΣ ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
 ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΩ ΣΚΑΛΑ

Χτίστηκε το 1867 μετά το σεισμό και από το 1929 ο χώρος μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό του Αγίου Νικαλάου (Επάνω Σκάλα – Συνοικισμός). Τότε γκρεμιστηκέ και ο μιναρές του ύψους 20 μέτρων. Και εδώ χρησιμοποιήθηκε πέτρα από το Σαρμοσάκ (οι πέτρες για την κατασκευή του μιναρέ προέρχοταν και από το λατομείο Μυστεγνών). Στο κέντρο της οροφής υπήρχε εγγεγραμμένος ημισφαιρικός τρούλος διακοσμημένος με έξοχα αραβουργήματα.

 5) Καντρί (Καντιρί) Τζαμί.

 Χτίστηκε και αυτό μετά το σεισμό του 1867 (1870) στην περιοχή βόρεια της Κουλμπάρας. Εκεί υπήρχε κατά το 18ο αιώνα η συνοικία με το όνομα «λελέκ μαχαλά» (η συνοικία των πελαργών). Στη βιβλιογραφία το συναντάμε και σαν τεκέ των Καντήριδων, οι Καντήρηδες ήταν δογματικοί μουσουλμάνοι. Ήταν μικρών διαστάσεων περιμανδρωμένο με ψηλό αυλότοιχο. Εντυπωσιακή ήταν η διακόσμηση της οροφής. Ο μιναρές του είχε ύψος 12 μέτρα. Αναφορές μας μαρτυρούν πως στον τόπο του τζαμιού υπήρχε πριν το σεισμό άλλο τζαμί. ΒΑ υπήρχε και το νεκροταφείο του.

 6) Τσιναρλή (Τσινάρ = πλάτανος) Τζαμί.

 Ένα από τα παλαιότερα και πλουσιότερα τζαμιά και το δεύτερο σε μέγεθος που δεν υπάρχει πια σήμερα. Είχε κτισθεί στο τέλος του 18ου αιώνα (δίπλα σε ένα μεγάλο πλάτανο) και επισκευάσθηκε ριζικά μετά το μεγάλο σεισμό (1867). Στη θέση του βρίσκεται σήμερα ο 1ος κρατικός παιδικός σταθμός από το 1934  (κατεδαφίστηκε το τέμενος το 1931). Στη ΒΔ πλευρά υπήρχε ένα μικρό πετρόχτιστο κτίσμα το οποίο ήταν η κατοικία του Χότζα. Στη μέση της αυλής βρισκόταν κρήνη από την οποία υδρεύονταν τα σπίτια γύρω από το τζαμί. Η θέση του σηματοδοτούσε το τέλος του τουρκικού οικισμού και την αρχή του ελληνικού.

7) Γιαλί (ή Ντενίζ ή Μπάλογλου) Τζαμί. 

Κτίστηκε γύρω στα 1880 με πέτρα από το Σαρμοσάκ και υλικά (πέτρες και τούβλα) από το Γενιτσαροχώρι του Αϊβαλί. Σήμερα χρησιμοιείται σαν αποθήκη – εργαστήριο και ανοίκει σε ιδιώτη (μοναδικό). Βρίσκεται στο παραλιακό χώρο της Επάνω Σκάλας. Στο υπέρθυρό του σώζεται ακόμη μια αραβική επιγραφή (προσευχή που εξυμνεί τον Αλλάχ). Σύμφωνα με  πηγές στο σημείο εκείνο πρωτοχτίστηκε τέμενος το έτος 1739 και με κάποιες άλλες το 1690. Εντυπωσιακές και εδώ είναι οι έγχρωμες οροφογραφίες.

8) Κιουμρουλού (=δεκοχτούρας ή Μετζίτ ή Κουμλού=αμμώδες) ) Τζαμί. 

Βρισκόταν σε απόσταση περίπου 200 μέτρα από το Βαλί Τζαμί στην Επάνω σκάλα. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς κατασκευάστηκε) Ο μιναρές του ήταν μικρός (όπως άλλωστε και το συνολικό μέγεθος του τζαμιού) και είχε ύψος δέκα μέτρων. Το 1937 κατεδαφίστηκε.

9) Τουρουντσλού (=νερατζιάς) Τζαμί. 

Σήμερα δεν υπάρχει πλέον. Βρισκόταν δίπλα στο τουρκικό παρθεναγωγείο στην Επάνω Σκάλα και δεν έχουμε ακριβή χρονολογία κατασκευής. Μια πηγή μας αναφέρει ότι χτίστηκε το 1798, στοιχείο το οποίο δεν διασταυρώνεται. Ο μιναρές του κατεδαφίστηκε το 1935. Η συνοικία στην οποία βρισκόταν ονομάζοταν Αζιζιέ.

10) Απτούλ Βακίτ – Κουλού Τζαμί. 

Βρισκόταν κοντά στη Μητρόπολη στη θέση πηγαδάκι και πάνω στο δρόμο της χριστιανικής αγοράς. Ήταν παράξενο κτίριο, κάτι μεταξύ μεστζίτ και τζαμιού, ήταν το πιο φτωχό και είχε τη μικρότερη περιουσία από τα υπόλοιπα. Ο μιναρές του ήταν κομμένος γι’ αυτό και οι Μυτιληνοί το αποκαλούσαν Κουλού Τζαμί. Δεν ξέρουμε πότε ακριβώς χτίστηκε. Η παράδοση λέει πως ο μιναρές του έπεσε στα τέλη του 18ου αιώνα για ανεξήγητους λόγους, γεγονός που θεωρήθηκε από τους μουσουλμάνους κακό σημάδι. Στεγάζοταν στον επάνω όροφο μιας οικοδομής και στο ισόγειο στεγάζοταν ως το 1912 ο Αστυνομικός Σταθμός (Ταρσί Καρακόλ).

 ΤΕΚΕΔΕΣ  

οι οποίοι ήταν χώροι συνάθροισης θρησκόληπτων μουσουλμάνων αιρετικών και μη.

  1) Αη Γιάννης (ή Σαρή Μπαμπά = χλωμός γέροντας ή Μπεκτασίδων) Τεκές.

Δεν έχουμε πληροφορίες για το πότε ακριβώς χτίστηκε. Πάντως στο χώρο εκείνο προϋπήρχε χριστιανικός ναός. Ο τόπος αυτός ήταν ιερός χώρος των Μπεκτασίδων και ήταν ο δεύτερος μουσουλμανικός ναός που βρισκόταν μέσα στα γεωγραφικά όρια της χριστιανικής κοινότητας. Βρισκόταν κοντά στο σημερινό παρεκκλήσι του Αη Γιάννη. Αξιοσημείωτο είναι πως οι χριστιανοί της Μυτιλήνης και ιδιαίτερα των γύρω συνοικιών τιμούσαν και προσκυνούσαν και μετά την άλωση το χώρο αυτόν και τον επισκέπτονταν με την ανοχή των Τούρκων. Σήμερα πλέον το κτίριο αυτό δεν υπάρχει.

  2) Αη Γληγόρ (ή Κανή ή Εκή Ταρτάς) Τεκές. 

Ήταν ένα μουσουλμανικό κτίριο Μεστζίτ βρισκόταν απέναντι από το τουρκικό γυμνάσιο (σημερινό δικαστήριο). Η παράδοση λέει πως εκεί υπήρχε ο μικρός ναός των Γατελούζων: Άγιος Γρηγόριος γι’ αυτό και έμεινε η ονομασία που του απέδιδαν οι Μυτιληνιοί. Βρισκόταν κοντά στη μεσαία δυτική πύλη του κάστρου που ονομαζόταν «Ορτά – Καπού». Είναι άγνωστο πότε κατασκευάστηκε. Το κτίριο αυτό τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιούνταν για κατοικία.

 3) Του Ανεμόμυλου (ή Σερίφ Σουλτάν) Τεκκές. 

Βρισκόταν κοντά στο αρχαίο θέατρο, δυτικά της Μυτιλήνης και στην ανατολική πλευρά του Προφήτη Ηλία. Από εκεί βιγλιζόταν τα δυο λιμάνια και όλη η πόλη εκτός από τη Λαγκάδ. Είναι άγνωστο πότε χτίστηκε, αλλά γνωστό από ποιον. Τον έχτισε ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ και εθεωρείτο το αγιότερο ευκτήριο των μουσουλμάνων της περιοχής γιατί σε αυτό είχε ταφεί ο Σουλτάν Σερίφ  Επίλ Χασάν 27ος απόγονος του Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή. Με την αποχώρηση των Τούρκων ο τεκκές κατεδαφίστηκε και αργότερα με τον ερχομό των προσφύγων εξαφανίστηκαν και τα τελευταία απομηνάρια για την κατασκευή του συνοικισμού «Σαρβαρλή». 

 4) Των Μεβλεβίδων Τεκκές. 

Βρισκόταν δυτικά του κάστρου λίγο πιο νότια από το διοικητήριο (σημερινό Υπουργείο Αιγαίου) και στη θέση Κουσού Μεϊντάνι. Είχε εσωτερική εξέδρα, στοιχείο που υπήρχε μόνα στο Γενί Τζαμί. Το τάγμα των Μεβλεβίδων ιδρύθηκε στο Ικόνιο τον 13ο αιώνα και ήταν το σημαντικότερο από τα θρησκευτικά μουσουλμανικά τάγματα της τουρκικής αυτοκρατορίας. Προσεύχονταν στροβιλιζόμενοι στο κέντρο της αίθουσας και χόρευαν κυκλικά με τα χέρια ανοιχτά ή σταυρωτά γύρω από τον σεΐχη τους που έστεκε συνήθως στο μέσον παίζοντας αυλό. Στην εξέδρα τους παρακολουθούσαν όρθιοι ή καθήμενοι οι δερβίσηδες.

  Ο ΜΕΝΤΡΕΣΕΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ

'Ενα κτίσμα στη νότια πλευρά του μεσαίου κάστρου. Λειτουργούσε σαν ιεροδιδασκαλείο της πρώιμης τουρκοκρατίας. Ήταν διόρωφο τετράγωνο πέτρινο κτίριο. Διέθετε δέκα κοιτώνες ιεροσπουδαστών. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν υλικά από αρχαία ρωμαϊκά ερείπια. Σύμφωνα με αναφορές στο χώρο εκείνο στα βυζαντινά χρόνια υπήρχε μετόχι της Μονής  των Οσίων Πατέρων. Οι μαθητές του ιεροδιδασκαλείου διδάσκονταν την Αραβική, το Κοράνι, τη Θεολογία, τη Νομική και την Αστρονομία. Όταν αποφοιτούσαν ονομάζονταν Μολάδες.

========================================================================

Κεραμιδόγατος 

ο μαντουμανταδόρος-(Β.Π)